Από το " Έγκλημα και Τιμωρία " στο CLARIN:EL

Με αφορμή τη Διεθνή Ημέρα Μετάφρασης (30 Σεπτεμβρίου 2023), ο Σεπτέμβριος αφιερώνεται στους πόρους που φιλοξενούνται στην Υποδομή CLARIN:EL και συγκροτούν την Οικογένεια Λογοτεχνική Μετάφραση. Ένας από αυτούς τους πόρους είναι η μετάφραση του έργου Έγκλημα και Τιμωρία του Ντοστογιέφσκι από τον Παπαδιαμάντη. Κάνοντας ένα πολύ μικρό πείραμα, συγκρίναμε τη μετάφραση ενός μικρού αποσπάσματος από τον Παπαδιαμάντη και από το ChatPGT.

Ζητήσαμε από την Τιτίκα Δημητρούλια, καθηγήτρια Θεωρίας και Πράξης της Μετάφρασης στο τμήμα Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης, μεταφράστρια και κριτικό λογοτεχνίας να μας σχολιάσει το αποτέλεσμα του πειράματος αυτού και να μας μιλήσει για τη λογοτεχνική μετάφραση ως διαδικασία, τις δεξιότητες που πρέπει να έχει ο μεταφραστής / η μεταφράστρια, αλλά και τις δυνατότητες/τα όρια της τεχνητής νοημοσύνης:

"Η μετάφραση λογοτεχνικών κειμένων είναι μια πολύπλοκη διαδικασία. Μπορεί ο George Steiner να έλεγε ότι η βασική λογική της μετάφρασης είναι η ίδια, είτε μεταφράζει κανείς τον Παράδεισο του Δάντη είτε μια φορτωτική, αλλά στην πραγματικότητα ο κάθε τύπος μετάφρασης έχει τις δικές του αρχές και νόρμες. Στη λογοτεχνική μετάφραση λοιπόν, το ζήτημα δεν είναι η μίμηση ενός έργου σε μια άλλη γλώσσα. Ο μεταφραστής και η μεταφράστρια κατανοούν το έργο σε βάθος μέσα στα συμφραζόμενά του και τις προκλήσεις που προκύπτουν για την ένταξή του σε ένα εντελώς διαφορετικό χωροχρονικό, γλωσσικό και πολιτισμικό πλαίσιο. Αντιλαμβάνονται με ακρίβεια τις γλωσσικές, υφολογικές και άλλες επιλογές του συγγραφέα και επιλέγουν από το φάσμα των διαθέσιμων επιλογών στη δική τους γλώσσα προκειμένου να τις αναδημιουργήσουν. Η λογοτεχνική μετάφραση απαιτεί ως εκ τούτου μια ευρεία κλίμακα δεξιοτήτων, υπερβαίνει κατά πολύ την απλή γλωσσική και πολιτισμική μεταφορά και τοποθετείται στο πεδίο της αισθητικής δημιουργίας.

Τα πειράματα λογοτεχνικής μετάφρασης με συστήματα αυτόματης μετάφρασης στο πλαίσιο της μεταφρασεολογικής έρευνας έχουν αποτύχει πλήρως, σε όλα τα επίπεδα. Η διαδικασία της επιμέλειας αυτόματου λογοτεχνικού μεταφράσματος, λόγου χάρη, όχι μόνο είναι κοπιώδης και χρονοβόρα διαδικασία, αλλά και παρεμποδίζει τη δημιουργικότητα του μεταφραστή-επιμελητή.  Τα σύγχρονα συστήματα αυτόματης μετάφρασης έχουν ήδη ενσωματώσει την τεχνητή νοημοσύνη (ΤΝ), αλλά οι καταιγιστικές εξελίξεις που σηματοδότησε η διάθεση στο ευρύ κοινό συστημάτων ΤΝ όπως το chatGPT που, μεταξύ άλλων, μεταφράζουν, επαναφέρει στο προσκήνιο, από άλλη σκοπιά, το ερώτημα της σχέσης τεχνητής νοημοσύνης και λογοτεχνικής μετάφρασης: μπορούν τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης να αναλάβουν εξ ολοκλήρου το σύνθετο αυτό έργο με άξια λόγου αποτελέσματα; Και αν ναι, υπάρχουν μεταφραστές το έργο των οποίων έχει μοναδική αξία και θα παραμείνει στο χρόνο;  ​​

Μια πρώτη απάντηση στο ερώτημα αυτό, θα μπορούσαν να δώσουν από μόνα τους τα δύο αποσπάσματα από το Έγκλημα και Τιμωρία του Ντοστογιέφσκι που παρατίθενται παραπάνω. To απόσπασμα με την μετάφραση του Παπαδιαμάντη προέρχεται από τον πόρο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης: 4 μεταφράσεις που περιέχει τις ακόλουθες μεταφράσεις του σημαντικού Έλληνα λογοτέχνη: Έγκλημα και Τιμωρία (Φ. Ντοστογιέφσκι), Ο Μαξιώτης (Hall Caine), Ο ιατρός Ραμώ (Georges Ohnet) και Ταρταρίνος ο εκ Ταρασκώνος (Alphonse Daudet). Ο πόρος είχε δημιουργηθεί αρχικά στο πλαίσιο μιας έρευνας που διεξήγαμε με τους συναδέλφους Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού και Γιώργο Μικρό για να ελέγξουμε, με υφομετρικές τεχνικές, εάν και κατά πόσον κάποιες ανώνυμες μεταφράσεις σε εφημερίδες μπορούσαν να αποδοθούν στον Παπαδιαμάντη (απόδοση πατρότητας). Στο πλαίσιο αυτό, ένα σύστημα έπρεπε να εκπαιδευτεί να αναγνωρίζει το ύφος του Παπαδιαμάντη, μέσα από διάφορα σώματα κειμένων, των έργων και των μεταφράσεών του και να το διακρίνει από αυτό των συγχρόνων του – να διακρίνει δηλαδή ποια στοιχεία αφορούσαν τη συλλογική οργάνωση του λόγου της εποχής και ποια αποτελούσαν προσωπικές επιλογές του. Τα αποτελέσματα της έρευνας αυτής μπορεί κανείς να τα δει εδώ. 

Πέραν της συγκεκριμένης έρευνας, ωστόσο, καθώς στην Ελλάδα δεν διαθέτουμε ένα σώμα μεταφρασμένων κειμένων, όπως αυτό που υπάρχει π.χ. για τα αγγλικά (Translational English Corpus, TEC), ήταν σαφές ότι το περιορισμένο αυτό σώμα κειμένων μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ερευνητικά και εκπαιδευτικά με ποικίλους τρόπους. Παρουσιάζει λόγου χάρη ιδιαίτερο ενδιαφέρον το γεγονός ότι η μετάφραση του Ντοστογιέφκσι, σε αντίθεση με τις υπόλοιπες τρεις, είναι έμμεση, διαμεσολαβημένη, γίνεται δηλαδή από τα γαλλικά και όχι τα ρωσικά. Αφενός μπορούν να μελετηθούν συγκριτικά δύο υποσώματα, η μετάφραση του Ντοστογιέφσκι και όλες οι υπόλοιπες, με στόχο να εντοπιστούν, αν υπάρχουν, διαφορετικές προσεγγίσεις στην έμμεση και την άμεση μετάφραση από τον μεταφραστή. Μπορεί επίσης να μελετηθεί η συγκεκριμένη μετάφραση σε σχέση με άλλες έμμεσες μεταφράσεις της εποχής, δεδομένου ότι ήταν ιδιαιτέρως διαδεδομένες και η ενδιάμεση γλώσσα ήταν συνηθέστερα η γαλλική. Μπορεί όμως επίσης να μελετηθεί η έμμεση αυτή μετάφραση συγκριτικά προς άλλες άμεσες μεταφράσεις σε επίπεδο αισθητικού αποτελέσματος, στο πλαίσιο της συζήτησης για τις κακές έμμεσες και τις καλές άμεσες μεταφράσεις, με διεξάγεται με όρους στερεοτύπων. Τέλος, πέραν των όποιων άλλων υφομετρικών ερευνών, μπορεί να μελετηθεί η σχέση πρωτότυπου και μεταφρασμένου λόγου στον συγγραφέα. Όλα αυτά, στον βαθμό που δεν συγκροτήσει κάποιος ένα παράλληλο σώμα κειμένων, που θα περιλαμβάνει τα πρωτότυπα κείμενα και τις μεταφράσεις –και στην περίπτωση του Ντοστογιέφσκι θα μπορούσε να είναι τριπλό, να περιλαμβάνει δηλαδή και τη γαλλική μετάφραση, εάν υποθέσουμε ότι καταφέρνουμε να εντοπίσουμε τη μετάφραση από την οποία έγινε η ελληνική. Στην περίπτωση αυτή, μπορούν να μελετηθούν, ερευνητικά και στην τάξη, πολλά άλλα ζητήματα.

Για να δώσω ένα παράδειγμα, καθώς στο πλαίσιο διαφόρων μαθημάτων έχουμε δει με τους φοιτητές και τις φοιτήτριές μου αποσπάσματα της μετάφρασης αυτής συγκριτικά προς άλλες αποδόσεις από τα ρωσικά, μία από τις οποίες είναι η γνωστή, εξαιρετική μετάφραση του Άρη Αλεξάνδρου, είναι εντυπωσιακό πώς το παπαδιαμαντικό κείμενο παραμένει ανυπέρβλητο σε επίπεδο αναδημιουργίας του κειμένου του Ντοστογιέφσκι σε σχέση με άμεσες μεταφράσεις, που προδίδουν το ήθος και το ύφος του ρωσικού έργου – καταρρίπτοντας έτσι τον μύθο περί άμεσης και έμμεσης μετάφρασης στον οποίο προαναφέρθηκα.  

Την ίδια στιγμή, τα παράλληλα σώματα κειμένων, που σήμερα το ευρύ κοινό, μέσα από τη συστηματική χρήση συστημάτων τύπου Linguee, τα θεωρεί κάτι σαν λεξικά, είναι στην πραγματικότητα ένα σύνολο παραδειγμάτων του πώς ένας μεταφραστής αντιμετώπισε συγκεκριμένες δυσκολίες: οι φοιτητές και οι φοιτήτριες έχουν να μάθουν πολύ περισσότερα από τα παραδείγματα αυτά παρά από οποιοδήποτε λεξικό, αφού βλέπουν τη διαδικασία της μετάφρασης στην πράξη. Ελπίζουμε ότι στο άμεσο μέλλον θα αναρτήσουμε ένα παράλληλο σώμα των μεταφράσεων του Παπαδιαμάντη, εντάσσοντας παράλληλα τις γαλλικές μεταφράσεις στο παράλληλο σώμα κειμένων FREL, το οποίο επεξεργαζόμαστε ξανά αυτή την περίοδο, δημιουργώντας νέα διεπαφή και δυνατότητα πρόσβασης σε πλήρες κείμενο για τα έργα για τα οποία δεν υπάρχουν περιορισμοί πνευματικών δικαιωμάτων.  

Θα κλείσω με μια αναφορά στη μετάφραση που έδωσε το ChatGPT. Δεν χρειάζεται νομίζω κανείς να σκεφτεί πολύ για να επιλέξει ανάμεσα στις δύο μεταφράσεις. Η τεχνητή νοημοσύνη εκπαιδεύεται σε μεγάλα γλωσσικά μοντέλα, και με λογοτεχνικά κείμενα, αλλά δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να διαχειριστεί σημασία, πόσο μάλλον ύφος. Στην ουσία, συσχετίζει δεδομένα, τα αναμασά. Έχει νόημα λοιπόν να θυμίσουμε ότι την ώρα που δεν έχουμε αποκωδικοποιήσει την ανθρώπινη νοημοσύνη είναι αστείο να μιλάμε για την προσομοίωσή της. Και ο ορισμός που δίνει ο μαθηματικός και γνωσιακός επιστήμονας Daniel Andler στο τελευταίο του βιβλίο για την ανθρώπινη νοημοσύνη (Intelligence artificielle, intelligence humaine: la double énigme, 2023), ότι αποτελεί δηλαδή την ικανότητα ανταπόκρισης σε μια συγκεκριμένη περίσταση, στην οποία υπάρχουν άπειρες μεταβλητές, τις οποίες ο άνθρωπος οργανώνει, κινητοποιώντας όλα τα απαραίτητα μέσα, ώστε να καταλήξει τελικά στο πρόβλημα και να επιλέξει τη λύση του, φωτίζει πλήρως και τη διαδικασία της λογοτεχνικής μετάφρασης στη σχέση της με την τεχνητή νοημοσύνη."