Το φθινόπωρο του 2024, το ΙΕΛ/ΕΚ Αθηνά και η υποδομή CLARIN:EL φιλοξένησαν την Βασιλική Σαμπά, Μεταπτυχιακή φοιτήτρια Ψηφιακών Ανθρωπιστικών Επιστημών από το Πανεπιστήμιο της Ουψάλα, Σουηδία, κατά τη διάρκεια της συμμετοχής της στην χρηματοδοτούμενη από το έργο ATRIUM δράση διακρατικών υποτροφιών (ATRIUM TNA) προκειμένου να διερευνήσει το ενδιαφέρον θέμα: Πώς ο Ευριπίδης απεικόνιζε τις γυναίκες; Διερεύνηση προτύπων φύλου στις αρχαίες ελληνικές τραγωδίες με ψηφιακά εργαλεία Επεξεργασίας Φυσικής Γλώσσας (ΕΦΓ).

Στόχος του Έργου ATRIUM (Advancing fronTier Research In the arts and hUManities) είναι να συνδέσει τέσσερις κορυφαίες ευρωπαϊκές ερευνητικές υποδομές: DARIAH (ανθρωπιστικές επιστήμες και τέχνες), ARIADNE (αρχαιολογία), CLARIN (γλωσσική τεχνολογία) και OPERAS (ανοικτή επιστημονική επικοινωνία στις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες). Η δράση ATRIUM TNA προσφέρει πλήρως χρηματοδοτούμενες θέσεις διακρατικής πρακτικής άσκησης ή εκπαιδευτικής επίσκεψης σε ερευνητές σε όλη την Ευρώπη. Η πρωτοβουλία έχει σχεδιαστεί με στόχο να υποστηρίξει ερευνητές των Ανθρωπιστικών Επιστημών και Τεχνών παρέχοντάς τους πρόσβαση σε γνώσεις εμπειρογνωμόνων, καθοδήγηση, καθώς και εργαλεία και υπηρεσίες κορυφαίων οργανισμών διαχείρισης δεδομένων. Όσοι ερευνητές επιλεγούν θα έχουν τη δυνατότητα να επισκεφθούν έναν από τους 14 φορείς της κοινοπραξίας του έργου προκειμένου να διεξάγουν την έρευνά τους, επωφελούμενοι από την άμεση επαφή, την ανταλλαγή γνώσεων και την δημιουργία δικτύων.

Η Βασιλική Σαμπά υπέβαλε αίτηση στο πρόγραμμα, δηλώνοντας ως επιθυμητό φορέα υποδοχής το ΙΕΛ/ΕΚ Αθηνά προκειμένου να γνωρίσει την ερευνητική υποδομή γλωσσικών πόρων και υπηρεσιών γλωσσικής επεξεργασίας CLARIN:EL. Η έρευνα της μεταπτυχιακής φοιτήτριας επικεντρώθηκε στα πρότυπα φύλου, και συγκεκριμένα στην κειμενική ανάλυση των αρχαίων τραγωδιών του Ευριπίδη κάνοντας χρήση ψηφιακών εργαλείων Επεξεργασίας Φυσικής Γλώσσας.

Συγκεκριμένα, τέσσερα έργα του Ευριπίδη, Ηρακλής μαινόμενος, Ορέστης, Μήδεια και Βάκχες, βρέθηκαν στο επίκεντρο της έρευνας. Σε πολλές από τις τραγωδίες του, ο Ευριπίδης επικεντρώνεται σε γυναίκες πρωταγωνίστριες. Χαρακτηρισμένος ως μισογύνης ήδη  από τον 5ο αιώνα π.Χ., ο Ευριπίδης προβάλλει σύνθετα πορτρέτα γυναικών, με χαρακτήρες όπως η Μήδεια, για παράδειγμα, η οποία διαπράττει την τραγική πράξη της δολοφονίας των παιδιών της. Αυτή η αρνητική αντίληψη για τον Ευριπίδη αποτελεί αντικείμενο συζήτησης, καθώς από τη μία πλευρά υποστηρίζεται ότι τα πορτρέτα που παρουσιάζει ενισχύουν τα στερεότυπα για το γυναικείο φύλο, ενώ από την άλλη ότι μέσα από τις τραγωδίες του προβάλλονται οι απογοητεύσεις των γυναικών που ζουν μέσα σε μια πατριαρχική κοινωνία.

 

Πώς μπορεί η κειμενική ανάλυση και τα εργαλεία Επεξεργασίας Φυσικής Γλώσσας (ΕΦΓ) να μας βοηθήσουν να προσεγγίσουμε το παραπάνω θέμα;

Η έρευνα αυτή επικεντρώθηκε στα πραγματικά δεδομένα των τραγωδιών, αναλύοντας τις ίδιες τις λέξεις που ο Ευριπίδης έβαλε στο στόμα των ανδρικών και γυναικείων χαρακτήρων του. Η έρευνα διαρθρώθηκε σε τέσσερα βασικά στάδια: 

  • Τα κείμενα των τεσσάρων τραγωδιών συλλέχθηκαν από διαδικτυακές πηγές και πέρασαν από προ-επεξεργασία, η οποία τα κατέστησε κατάλληλα για επεξεργασία από τις διαδικτυακές υπηρεσίες CLARIN:EL
  • Τα κείμενα μεταφορτώθηκαν ως πόροι στην υποδομή CLARIN:EL, συνοδευόμενα από τα κατάλληλα μεταδεδομένα και άδειες χρήσης- η τήρηση των αρχών FAIR κατέστησε τους πόρους διαθέσιμους για έρευνα και από άλλους ερευνητές.
  • Τα εργαλεία και οι υπηρεσίες που προσφέρει η υποδομή CLARIN:EL χρησιμοποιήθηκαν για την αυτόματη επεξεργασία των δεδομένων, προκειμένου να αναλυθούν η γλώσσα αλλά και τα θέματα που σχετίζονται με το φύλο σε αυτά τα τέσσερα έργα του Ευριπίδη
  • Τέλος, ένα στάδιο ποιοτικής ανάλυσης των αποτελεσμάτων της επεξεργασίας φανέρωσε μοτίβα στους ρόλους των φύλων και στον τρόπο με τον οποίο αυτά δημιουργούνται στις τραγωδίες του Ευριπίδη.

Μελετώντας ποιος χαρακτήρας (άνδρας ή γυναίκα) μιλάει για ποια θέματα, όπως πιστοποιείται από τις συχνότητες των λέξεων που χρησιμοποιούν, τη συχνότητα των λέξεων-κλειδιών και τις συνάψεις τους, η έρευνα είχε ως στόχο να διασαφηνίσει τους ρόλους που έχουν οι άνδρες και οι γυναίκες στις τραγωδίες του Ευριπίδη. Η γλωσσολογική ανάλυση προσφέρει πληροφορίες για τα γλωσσικά πρότυπα και τη θεματική εστίαση, ιδίως όσον αφορά στους ρόλους των δύο φύλων. Η γλωσσολογική και θεματική ανάλυση του φύλου σε Μήδεια, Βάκχες, Ηρακλή και Ορέστη αποκαλύπτει ότι οι τραγωδίες αυτές αντιστέκονται στις απλουστευτικές διχοτομήσεις των δύο φύλων. Ενώ εντοπίζονται ορισμένες διαφορές στην εστίαση των θεμάτων με τα οποία σχετίζεται το κάθε φύλο, όπως η συσχέτιση των ανδρικών χαρακτήρων με την εξουσία και τη βία και των γυναικείων με τη θλίψη και τα θέματα ταυτότητας, οι αφηγήσεις αναδεικνύουν επίσης επικαλυπτόμενες ανησυχίες και κοινές ανθρώπινες εμπειρίες. Τόσο οι ανδρικοί όσο και οι γυναικείοι χαρακτήρες παλεύουν με τις οικογενειακές υποχρεώσεις, τις θεϊκές παρεμβάσεις και τους προσωπικούς αγώνες, γεγονός που υποδηλώνει ότι τα έμφυλα πορτρέτα είναι στενά συνδεδεμένα με τα ευρύτερα θέματα των τραγωδιών. Η έρευνα καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο Ευριπίδης δεν ενισχύει απλώς τους συμβατικούς ρόλους των δύο φύλων, αλλά τους αμφισβητεί, διερευνώντας τις υπαρξιακές και συναισθηματικές διαστάσεις των χαρακτήρων του.